سور عزائمعزائم از ماده عزم به معنای قصد، آهنگ، اراده به كار واجب و فریضه است. در قرآن چهار آیه است كه با خواندن و شنیدن آن‌ها واجب است سجده كرد، آن آیات، آیات عزائم و به سوره‌هایی كه آیات را در بردارند عزائم السجود می‌گویند، فهرست مندرجات۲ - علت وجوب سجده ۲.۱ - تعبد ۲.۲ - دستور سجده در این آیات ۲.۳ - سجده درمقابل عظمت خداوند ۲.۴ - مبارزه با تفکر شرک‌آلود ۲.۵ - زدودن تکبر ۳ - احکام سور عزائم و سجده تلاوت قرآن ۳.۱ - حرمت خواندن سور عزائم بر جنب، حائض و نفساء ۳.۲ - وجوب سجده تلاوت ۳.۲.۱ - فوری بودن سجده تلاوت ۳.۲.۲ - تعدد سجده به‌واسطه تعدد سبب ۳.۲.۳ - کیفیت سجده تلاوت ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - نام سوره های عزائمآن چهار سوره عبارتند از: ۱. والنجم، ۲. اقراء، ۳. الم تنزیل، ۴. حم سجده، ۲ - علت وجوب سجده۲.۱ - تعبددربعضی از روایات ائمه ـ علیهم السلام ـ آمده است كه با خوندن یا شنیدن این آیات كه در این سور قرار دارد باید سجده كرد، [۱]
شیخ صدوق، خصال، آیت الله كمره‌ای (تهران، انتشارات كتابچی، چ ۴، ۱۳۷۶ هجری) ج ۱، ص ۲۳۱.
اگر ما در موقع خواندن یا شنیدن این آیات سجده می‌كنیم از باب تعبد به این فرامین است كه در حقیقت فرمان خداوند است.۲.۲ - دستور سجده در این آیاتچون در خود این آیات دستور به سجده داده‌اند از باب انجام دادن این فرمان كه در خود آیات است باید موقع خواندن یا شنیدن این آیات سجده كرد. چون خود خداوند در این آیات دستور به سجده كردن داده است. ۲.۳ - سجده درمقابل عظمت خداونددر این سوره‌ها به خلقت انسان و آسمان‌ها و زمین اشاره شده است. با دقت در این آیات، در این سوره ها انسان به عظمت خداوند پی می‌برد همچنین خود را در مقابل این همه عظمت پست و بی‌مقدار احساس می‌كند و با سجده كردن در مقابل او اعتراف به فقر و ناچیزی خود می‌كند. ۲.۴ - مبارزه با تفكر شركآلودهمانطور كه می‌دانیم این سوره‌ها در مکه نازل شده‌اند، جایی كه مشرکان آن در مقابل بت ها سجده می‌كردند و بت ها را مدبر امور می‌دانستند و آن‌ها را شفیعان خود در نزد خداوند می‌دانستند، خداوند برای مبارزه با این تفكر و باطل اعلام كردن این فكر، دستور داد كه در برابر خداوند سجده كنند و برای غیر خدا سجده كردن جایز نیست. وقتی كه پیامبر ـ صلی الله علیه و اله و سلم ـ آیات سوره نجم را تلاوت می‌كردند به گونه‌ای كه این آیات در دل شنوندگان تأثیر گذاشته بود كه وقتی آن حضرت آیه سجده را خواندند همه حاضرین اعم از مؤمنین و مشرکین به سجده افتادند به جز ولید بن مغیره كه به خاطر ناراحتی نمی‌توانست خم شود و مشتی خاك برداشت و پیشانی بر آن خاك گذاشت. [۲]
تفسیر نمونه، ناصر مكارم شیرازی، (تهران، انتشارات دارالكتب الاسلامیه، چ ۹، ۱۳۷۱)، ج۲۲، ص ۵۷۶.
۲.۵ - زدودن تكبركسی كه در پیشگاه خداوند سجده‌ای كند و شریف‌ترین موضع بدن خود (پیشانی) را به خاك می‌ساید نهایت تواضع و اخلاص را از خود نشان می‌دهد در این صورت است كه هر دستوری خداوند بدهد بدون چون و چرا انجام می‌دهد. ۳ - احکام سور عزائم و سجده تلاوت قرآندر فقه سور عزائم و تلاوت یا استماع آیه سجده واجب قرآن احکامی دارد که در ادامه می‌آید. ۳.۱ - حرمت خواندن سور عزائم بر جنب، حائض و نفساءنهتنها خواندن آیات سجده بلکه خواندن سوره‌های عزائم چهارگانه - اقرا، النجم، الم تنزیل و حم السجده - هرچند قسمتی از آن‌ها باشد حتی خواندن بسم اللَّه الرحمن الرحیم به نیّت یکی از این سوره‌ها بر جنب حرام است. و خواندن سوره‌های عزائم همچنین بر حائض و نفساء نیز حرام است. این توضیح لازم است که آنچه بر این اشخاص حرام است خواندن این سوره‌ها است نه استماع آن‌ها، پس اگر شخص جنب یا حائض و نقساء سور عزائم را عمداً هم گوش دهند مرتکب گناه نشده‌اند و سجده کردن بر آنان به سبب گوش‌دادن به آیه سجده واجب است. ۳.۲ - وجوب سجده تلاوتهنگام خواندن چهار آیه در چهار سوره، سجده کردن واجب است: آخر سوره نجم و آخر سوره علق و لا یستکبرون در سوره الم تنزیل و تعبدون در سوره حم فصّلت. و همچنین است هنگام گوش‌دادن به تلاوت این آیات، بر خلاف شنیدن آن‌ها بنابر اظهر، ولی ترک احتیاط شایسته نیست. و تمام آیه سبب وجوب سجده است، بنابراین با خواندن مقداری از آیه ولو اینکه لفظ سجده آن باشد، سجده کردن واجب نیست، گرچه احوط (استحبابی) است. [۶]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۸۵، کتاب الصلاة، القول فی سجدتی التلاوة و الشکر، مسالة۱.
و «ظاهر این است که در وجوب سجده بر کسی که آیه سجده را گوش می‌کند، شرط است که آنچه را شنیده است به‌عنوان تلاوت و به قصد قرآن بودن خوانده شده باشد، بنابراین اگر شخصی به‌وسیله آیه‌ای سخن بگوید، بدون آنکه قصد تلاوت قرآن را داشته باشد، با گوش‌دادن آن سجده واجب نمی‌شود و همچنین است اگر آیه سجده را از بچه غیر ممیّز یا شخص خواب یا از ضبط صوت بشنود؛ اگرچه احتیاط (مستحب) آن است که سجده نماید، خصوصاً در مورد شخص خواب.» [۷]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۸۶، کتاب الصلاة، القول فی سجدتی التلاوة و الشکر، مسالة۴.
همچنین «لازم است هنگام شنیدن، کلمات و حروف آیه را از هم تمیز دهد، بنابراین شنیدن همهمه (برای وجوب آن) کافی نیست؛ اگرچه احوط (استحبابی) است.» [۸]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۸۶، کتاب الصلاة، القول فی سجدتی التلاوة و الشکر، مسالة۵.
۳.۲.۱ - فوری بودن سجده تلاوتوجوب سجده فوری است که تاخیر آن جایز نیست و چنانچه سجده را - اگرچه از روی معصیت - تاخیر بیندازد، باید آن را به جا آورد و وجوب آن ساقط نمی‌شود. [۹]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۸۵، کتاب الصلاة، القول فی سجدتی التلاوة و الشکر، مسالة۱.
۳.۲.۲ - تعدد سجده به‌واسطه تعدد سببدرصورتیکه سبب وجوب سجده یکی پس از دیگری تکرار شود و برای دفعه قبلی سجده کرده باشد، قطعاً باید سجده هم تکرار شود، و اگر یکی پس از دیگری تکرار شود و برای دفعه قبلی سجده نکرده باشد، وجوب تکرار سجده برای دفعه بعدی خالی از قوّت نیست، ولی اگر یکی پس از دیگری نباشد (مثلاً هم‌زمان، به تلاوت عده‌ای گوش دهد) بعید نیست که تکرار سجده واجب نباشد. [۱۰]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۸۵، کتاب الصلاة، القول فی سجدتی التلاوة و الشکر، مسالة۲.
۳.۲.۳ - کیفیت سجده تلاوتدر این سجده (واجب قرآن)، علاوه بر انجام مسمّای سجده، نیّت و مباح بودن مکان آن نیز معتبر است و احتیاط (مستحب) آن است که مواضع هفت‌گانه سجده را بر زمین گذارد و پیشانی را بر چیزی که سجده بر آن صحیح است بگذارد، گرچه اقوی آن است که این احتیاط لازم نیست، اما احتیاط (واجب) آن است که بر خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها سجده ننماید، بلکه جایز نبودن سجده بر آن‌ها خالی از وجه نیست. و در این سجده روبه‌قبله بودن و طهارت از حدث و خبث و طهارت جای پیشانی و ستر عورت لازم نیست. [۱۱]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۸۶، کتاب الصلاة، القول فی سجدتی التلاوة و الشکر، مسالة۶.
در این سجده، تشهد و سلام و تکبیر افتتاح (تکبیرة الاحرام) نیست، اما وقتی که سر از سجده برمی‌دارد، گفتن «اللَّه اکبر» مستحب است. و در این سجده گفتن ذکر، واجب نیست، بلکه مستحب است و هر نوع ذکری باشد کفایت می‌کند و بهتر آن است که بگوید: «لا الهَ الَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّاً، لا الهَ الَّا اللَّهُ ایماناً وَ تَصْدیقاً، لا الهَ الَّا اللَّهُ عُبُودِیَّةً وَ رِقّا، سَجَدْتُ لَکَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّا، لا مُسْتَنْکِفاً وَ لا مُسْتَکْبِراً بَلْ انَا عَبْدٌ ذَلیلٌ خائفٌ مُسْتَجیرٌ.» [۱۲]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۸۶، کتاب الصلاة، القول فی سجدتی التلاوة و الشکر، مسالة۷.
و «اگر در حال سجده، آیه سجده را بخواند و یا گوش دهد، واجب است سر از سجده بردارد، سپس به سجده رود و ادامه دادن همان سجده به قصد سجده واجب قرآن و یا کشیدن پیشانی از جای سجده به طرف دیگر کفایت نمی‌کند و همچنین است در جایی که بدون قصد سجده، پیشانی‌اش روی زمین باشد و آیه سجده را گوش کند یا آن را بخواند، (که باید سر بردارد، سپس سجده نماید). » [۱۳]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۸۶، کتاب الصلاة، القول فی سجدتی التلاوة و الشکر، مسالة۳.
۴ - پانویس۵ - منبع• سایت اندیشه قم • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |